Malta, choć jest stosunkowo małą wyspą to może poszczycić się niezwykle bogatą historią. Co więcej, kolejne przeprowadzane tu badania archeologiczne odkrywają coraz więcej tajemnic dotyczących losów wysp.
Początki
Jeszcze niedawno mówiło się, że pierwsi ludzie przybyli na Maltę około 5400 lat p.n.e. i prowadzili osiadły tryb życia. Wynikało z badań przeprowadzonych na początku lat 60. XX w.. w jaskini Għar Dalam przez Davida H. Trumpa. Jednak wyniki prac archeologicznych w ostatnich kilkunastu latach już dwukrotnie zmieniały tę granicę.
Najpierw prowadzone na Gozo w latach 2013-2018 badania pod kierownictwem Caroline Malone z Queen's University Belfast przesunęły datę pojawienia się pierwszych mieszkańców archipelagu do 5900 lat p.n.e. Natomiast w kwietniu 2025 roku zespół prowadzony przez maltańskich archeologów Eleanor Scerri i Nicholasa Vella opublikował wyniki badań prowadzonych w Jaskini Latnija w pobliżu Mellieħy. W których wykazali, że pierwsi ludzie pojawili się na wyspach już co najmniej 6500 lat p.n.e. Dodatkowo nie prowadzili jeszcze osiadłego trybu życia jako rolnicy, lecz przemieszczali się trudniąc zbieractwem i łowiectwem.
Budowniczowie świątyń
Około 3600 lat p.n.e. na wyspie Gozo na terenie dzisiejszej miejscowości Xagħra została wzniesiona świątynia Ġgantija, uznawana do niedawna za najstarszą wolnostojącą budowlę stworzoną przez człowieka[1]. Podobne budowle powstały także w innych miejscach, zarówno na Gozo jak i na Malcie.
Do dziś zachowały się mniejsze lub większe pozostałości po kilkunastu takich budowlach, a sześć z nich zostało wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Są to: Skorba,Ta' Ħaġrat, Tarxien, Mnajdra, Ħaġar Qim i Ġgantija. Kilkaset lat później powstaje Hypogeum Ħal Saflieni.
Historia świątyń kończy się jednak około 2500 roku p.n.e., gdy z niewyjaśnionych do końca przyczyn, nastąpił upadek tej cywilizacji. Kolejni przybysze z Sycylii i terenów dzisiejszych południowych Włoch, którzy pojawili się na wyspach 500 lat później nie kontynuowali już prac swoich poprzedników.
Starożytność
Między 800 a 700 rokiem p.n.e. założyli na Malcie swoje osiedla Fenicjanie, a 300 lat później wyspę przejęli Kartagińczycy. W 257 roku p.n.e. w czasie I wojny punickiej miał miejsce pierwszy, nieudany, atak Rzymian na wyspy.
W 218 roku p.n.e. Rzymianom udało się zdobyć wyspy i Malta wraz z Gozo przeszły na kolejne ponad 600 lat pod władanie Imperium Rzymskiego. Władzę na Malcie sprawował przez swojego namiestnika pretor Sycylii.
Według wierzeń w roku 60 n.e. na mieliźnie u brzegów Malty rozbił się statek przewożący do Rzymu, jako więźnia św. Pawła. Apostoł przez trzy miesiące przebywał na wyspie nauczając jej mieszkańców. Malta została nawrócona na chrześcijaństwo. A tutejszy rzymski namiestnik Publiusz został pierwszym biskupem wyspy.
Średniowiecze
W 395 roku po podziale Imperium Rzymskiego wyspy znalazły się na pewien czas pod władzą Cesarstwa zachodniorzymskiego. Po jego upadku w 476 roku przeszły pod władaniem Bizancjum (Cesarstwo wschodniorzymskie) ze stolicą w Konstantynopolu. W roku 870 Maltę zdobyli Arabowie i rządzili nią przez ponad 200 lat. W 1091 roku została podbita przez Normanów dowodzonych przez hrabiego Rogera I i wyspy na kolejne kilkaset lat stały się częścią Królestwa Sycylii.
Według jednej z legend miejscowi chrześcijanie mieli pomóc Normanom w walce z muzułmańskimi obrońcami wyspy. A aby odróżnić swoich sojuszników od przeciwników, hrabia Roger miał zerwać fragment swojego czerwono-białego proporca i przekazać go mieszkańcom Malty. Z tego gestu maja pochodzić narodowe kolory Malty.
Kawalerowie Maltańscy
W 1530 roku cesarz Karol V przekazał wyspę jako lenno Joannitom, którzy kilka lat wcześniej utracili swoją siedzibę na Rodos. Zakon początkowo niechętny do przejęcia Maty z czasem się przekonał i zaczął wzmacniać obronę budując nowe forty i umacniając wcześniej znajdujące się na wyspach fortyfikacje. A jego historia splotła się tak mocno wyspami, że do dziś nazywany jest Zakonem Maltański.
W 1551 roku w czasie ataku na Gozo tureckiej admirał Sinan Pasza, wspomagany przez muzułmańskiego korsarza Turguta Reisa zdobył je i uprowadził prawie całą, pięciotysięczną ludność wyspy.
18 maja 1565 roku rozpoczął się atak liczącej około 40 tys. żołnierzy armii Osmańskie, nazwany później Wielkim oblężeniem Malty. Obrońcom, w skład których wchodziło kilkuset rycerzy zakonnych, tysięczny oddział Hiszpanów i około 8 tys. ludności cywilnej, udało się atak całkowicie odeprzeć prawie cztery miesiące później - 8 września.
Obawiający się kolejnych ataków Zakon wybudował nowe ufortyfikowane miasto na półwyspie Sciberras, nazwane od nazwiska Wielkiego Mistrza dowodzącego w czasie Wielkiego oblężenia - Valletta. Powstało także wiele umocnień takich jak Linia Cottonera czy Linia Floriana, a wokół prawie całego wybrzeża sieć wież obserwacyjnych i fortów.
Francuzi i Brytyjczycy
W roku 1798 francuska flota zmierzająca na podbój Egiptu wylądowała na Malcie i zdobyła wyspę. Napoleon Bonaparte nakazał rycerzom zakonu w ciągu trzech dni ją opuścić. Historia francuskiej dominacji skończyła się jednak dość szybko. Działania ich wojsk dopuszczających się m.in. kradzieży w kościołach wywołały zbrojne powstanie miejscowej ludności. Maltańczycy poprosili o pomoc Brytyjczyków i dwa lata później udało im się wyprzeć Francuzów. Wyspy przeszły najpierw pod protekcję Wielkiej Brytanii a po zakończony w 1815 roku Kongresie Wiedeńskim stały się kolonią brytyjską.
W czasie I wojny światowej wyspa została przekształcona przez Brytyjczyków w swego rodzaju „centrum medyczne”. W 1916 roku funkcjonowało tu ponad dwadzieścia szpitali wojskowych, do których trafiło ponad 130 tys. rannych z Bitwy o Gallipoli i frontu salonickiego. Malta otrzymała przydomek „pielęgniarka Morza Śródziemnego”.
W czasie II wojny światowej bazujące tu okręty i samoloty pozwalały aliantom blokować dostawy sprzętu i materiałów dla walczących w Afryce północnej niemieckich i włoskich jednostek. Stała się przez to celem bombardowań ze strony wojsk Osi. Luftwaffe i Regia Aeronautica przeprowadziły około 3000 nalotów, zrzucając na wyspy łącznie około 14 000 ton bomb.
15 kwietnia 1942 roku mieszkańcy Malty zostali odznaczeni przez króla Jerzego VI najwyższym odznaczeniem cywilnym za odwagę - Krzyżem Jerzego. Był to pierwszy w historii przypadek nadanie tego odznaczenia grupie ludzi. Dziś odznaczenie to widnieje na fladze państwa.
Niepodległość
W 1947 roku Malta uzyskała autonomię wewnętrzną, ustanowiono nową konstytucję i odbyły się wybory parlamentarne, wygrane przez Partię Pracy. W 1956 roku lewicowy rząd przeprowadził referendum w sprawie integracji Malty z Wielką Brytanią. W referendum bojkotowanym przez znajdującą się w opozycji Partię Narodową i kościół katolicki wzięło udział 59% społeczeństwa, z czego 77% głosujących opowiedziało się za integracją. Dwa lata później, w 1958 roku, po odrzuceniu przez Brytyjczyków propozycji przyłączenia Malty do Wielkiej Brytanii, rząd podał się do dymisji, a po wybuchu strajków i zamieszek konstytucja została zawieszona i przywrócono rządy brytyjskie. Dopiero w 1962 uchwalono nową konstytucję i wyspy uzyskały autonomię wewnętrzną.
W dniach 2–4 maja 1964 roku w kolejnym referendum mieszkańcy wysp opowiedzieli się za niepodległością kraju, którą Malta uzyskała 21 września 1964 roku. Wyspy stały się też członkiem Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, oraz podpisany został układ obronny z Wielką Brytanią Pozwalał on na utrzymanie na Malcie brytyjskich baz wojskowych. W 1967 roku układ ten został zerwany ale po czterech latach wynegocjowano prowizoryczne porozumienie pozwalające na utrzymanie ich tu nadal. 13 grudnia 1974 roku proklamowana została Republika Malty (Repubblika ta' Malta), a 31 marca 1979 roku wyspy opuściły ostatnie stacjonujące tu brytyjskie oddziały.
Malta jest m.in. członkiem ONZ (Organizacja Narodów Zjednoczonych) oraz WN (Wspólnota Narodów), a 1 maja 2004 roku razem z Polską i 8 innymi krajami przystąpiła do Unii Europejskiej.
1 Obecnie za najstarszą budowlę wolnostojącą uznaje się sanktuarium w Göbekli Tepe, którego powstanie datuje się na ponad 10 000 lat p.n.e.